Loftslagsvá og náttúra

Landsfundur 2024.

Neyðarástand hefur skapast víða vegna loftslagsbreytinga. Loftslagsvá og mótvægisaðgerðir gegn henni munu hafa í för með sér djúpstæðar samfélagsbreytingar. Aðgerðir verða að vera róttækar, tryggja þarf réttlát umskipti og styðja þarf við þróun kolefnishlutlauss hringrásarhagkerfis. Þá er mikilvægt að aðgerðir á Íslandi auki ekki á smitáhrif Íslands eða losun í öðrum heimshlutum. Viðbrögð við loftslagsvá þurfa að byggjast á fjármögnuðum áætlunum sem og eftirliti. Mikilvægt er að loftslagsmál og réttur fólks til heilnæms umhverfis fléttist inn í alla pólitíska stefnumótun. Leggja þarf áherslu á rannsóknir, upplýsingar og gegnsæja verkferla til að forðast grænþvott.

Auðlindir eiga að vera í þjóðareign og regluverk um umgengni og nýtingu þarf að byggja á vistkerfisnálgun og nýjustu rannsóknum.

Náttúran á alltaf að njóta vafans. Innleiða skal mengunarbótaregluna í alla framleiðslu og þjónustu þannig að þau sem menga borgi. Merkja ætti vörur með vistspori þeirra og uppruna.

Tryggja þarf gagnsæi og aðgengi að upplýsingum og almenningur á að hafa beina aðkomu að ákvörðunum varðandi umhverfis- og loftslagsmál snemma í ferli ákvarðanatöku eins og Árósarsamningurinn kveður á um. Tryggja þarf fjárhags- og réttarstöðu frjálsra félagasamtaka á sviði náttúru- og umhverfisverndar og sérstaklega þarf að gera ungu fólki kleift að vera virkir þátttakendur og gerendur í stefnumótun.

Mótvægi við loftslagsvá

Vinstrihreyfingin – grænt framboð vill að Ísland sé leiðandi í loftslagsmálum og færi fram frekari lausnir á alþjóðavettvangi. Ísland getur verið í fararbroddi að koma á lágkolefnishagkerfi og ná kolefnishlutleysi. Leggja ætti aukna áherslu á verndun víðerna, líffræðilegs fjölbreytileika og náttúru á norðurslóðum í þágu loftslagsmála. Taka þarf aðlögun að loftslagsbreytingum alvarlega og gera viðbragðsáætlanir vegna loftslagsvár.

• Allar loftslagsaðgerðir skulu byggja á stoðum sjálfbærni; náttúru, efnahags og samfélags þar sem réttlát umskipti eru tryggð.
• Vísindaleg þekking þarf að vera undirstaða allra aðgerða í loftslagsmálum. Verja þarf sérstaklega rannsóknar- og vísindastofnanir og rannsóknarstarf á vettvangi. Tryggja þarf fjármagn til grunnrannsókna, vöktunar og eftirlits í loftslagsmálum, þ.m.t. vegna náttúruvár.
• Skýr, mælanleg og tímasett markmið sem og raunhæfar, framsæknar og fjármagnaðar aðgerðir eru forsenda árangurs í loftslagsmálum. Stefnumótun, markmiðssetningu og aðgerðir þarf að uppfæra samhliða vaxandi þekkingu, rannsóknum og vöktun hverju sinni.
• Reglusetning, hagrænir hvatar, loftslagsvænt skipulag, fræðsla og þátttaka í alþjóðlegu samstarfi eru lykilþættir í baráttunni gegn hamfarahlýnun. Grænar fjárfestingar og loftslagsvæn nýsköpun skipa hér stóran sess.
• Tryggja þarf að Ísland lögfesti sjálfstætt markmið um 55% samdrátt í samfélagslosun árið 2030 m.v. 2005 (ESR) og að því markmiði verði náð.
• Draga þarf verulega úr losun sem heyrir undir evrópska viðskiptakerfið með losunarheimildir (ETS).
• Mikilvægt er að setja raunhæf og metnaðarfull markmið um samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda vegna landnotkunar (LULUCF) og styðja við rannsóknir á því sviði. Landnotkun þarf að vera sjálfbær og endurheimt vistkerfa með verndun líffræðilegrar fjölbreytni og upptöku kolefnis skal að vera leiðaljós í landnýtingarstefnu Íslands.
• Lögbundnu markmiði Íslands um kolefnishlutleysi þarf að ná í síðasta lagi árið 2040, en flýta ef kostur er, þannig að binding umfram nettólosun hefjist eins fljótt og auðið er. Markmiðið þarf að taka mið af losun á ársgrundvelli.
• Vinna þarf aðgerðaáætlun um samfélagslega aðlögun að yfirvofandi breytingum vegna hamfarahlýnunar á grunni hvítbókar og nýrrar stefnu um aðlögun.
• Til að koma í veg fyrir grænþvott þarf að meta væntan árangur mótvægisaðgerða með vísindalegum hætti af viðurkenndum aðilum áður en ráðist er í þær.
• Meta þarf og leitast við að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda vegna framleiðslu og neyslu á vörum.
• Tryggja þarf gegnsæi í öllu kolefnisbókhaldi.
• Styðja þarf enn frekar við nýsköpun og tæknilausnir í baráttunni við loftslagsvána, s.s. vegna kolefnisföngunar og förgunar.
• Taka þarf mið af loftslagsvá í öllu skipulagi og horfa til mun lengri tíma, s.s. vegna aukinnar flóðahættu, úrkomuákefðar og sjávarstöðuhækkunar.
• Efla þarf almenningssamgöngur um land allt, flýta uppbyggingu Borgarlínu og styðja enn frekar við virka ferðamáta sem lið í orkuskiptum innan lands. Slíkar aðgerðir stuðla einnig að meiri loftgæðum og öflugri lýðheilsu.
• Banni við nýskráningu bensín- og dísilbifreiða þarf að flýta. Samhliða þessu þarf að tryggja uppbyggingu innviða fyrir umhverfisvænni bifreiðar og farartæki um allt land.
• Stefna skal að jarðefnaeldsneytislausu Íslandi árið 2040 og skoða möguleika á því hvort hægt sé að takmarka innflutning á jarðefnaeldsneyti þannig að það markmið náist, þó þannig að réttlát umskipti séu tryggð. Banna ætti auglýsingar á jarðefnaeldsneyti og vörum og þjónustu sem nýta slíka orkugjafa í miklum mæli.
• Beita þarf frekari ívilnunum til orkuskipta á ökutækjum, í flutningum á sjó og landi, í byggingariðnaði, landbúnaði og sjávarútvegi.
• Leggja þarf gjald á losun allra gróðurhúsalofttegunda. Kolefnisgjald þarf að hækka markvisst til að tryggja útfösun á jarðefnaeldsneyti og nýta skal kolefnisgjald í loftslagsaðgerðir.
• Lögfesta þarf bann við olíuleit í íslenskri lögsögu og allri olíuvinnslu á Íslandi hið fyrsta.
• Efla þarf getu stjórnsýslunnar og einstakra stofnana enn frekar til þess að takast á við loftslagsvána. Endurskilgreina ætti Loftslagsráð sem sjálfstætt sérfræðingaráð í stað hagsmunaaðilaráðs til að veita stjórnvöldum alvöru aðhald, bæði í markmiðasetningu og árangri. Meta þarf frumvörp og allar stærri áætlanir m.t.t. loftslagsáhrifa.
• Tengjum saman allar einingar stjórnkerfisins til að ná markmiðum í umhverfis- og loftslagsmálum undir hattinum Sjálfbært Ísland.
• Sveitastjórnir landsins skulu vera leiðandi í loftslagvænum lausnum og byggja sína ákvörðunartöku á sjálfbærni. Loftslagsvænir matseðlar hjá opinberum stofnunum skulu vera ráðandi. Upplýsingagjöf til íbúa skal ávallt vera tímanleg og upplýsandi.
• Standa þarf vörð um rétt fólks til að sækja stórfyrirtæki til ábyrgðar vegna afleiðinga sem þau valda á líf og heilsu fólks vegna losunar gróðurhúsalofttegunda eða annarra mengandi athafna.
• Hlusta þarf áfram á ákall ungs fólks og loftslagsverkfallanna um að leggja mun meira fjármagn í aðgerðir gegn loftslagsvánni og forða þannig komandi kynslóðum frá mun meiri kostnaði.
• Meta þarf hver sanngjörn hlutdeild Íslendinga ætti að vera í samdrætti í losun svo markmið um 1,5°C hnattræna hlýnun náist og skoða hvernig það geti haft áhrif á markmið Íslands.

Vernd líffræðilegrar fjölbreytni og náttúru

Vinstrihreyfingin – grænt framboð leggur ríka áherslu á vernd og sérstöðu íslenskrar náttúru, til lands og sjávar, og líffræðilegrar og jarðfræðilegrar fjölbreytni hennar.

• Náttúran er friðhelg og á alltaf að njóta vafans.
• Aðgangur almennings að náttúru er lýðheilsumál sem ber að tryggja.
• Mikilvægi þjónustu vistkerfa er ótvírætt. Efla þarf skilning á vistkerfisþjónustu og taka þarf mið af henni við alla landnýtingu.
• Auka þarf vernd og endurheimt vistkerfa. Leggja þarf sérstaka áherslu á vernd og endurheimt votlendis með það að markmiði að minnsta kosti 30% af röskuðu votlendi verði endurheimt fyrir árið 2030.
• Skapa þarf hagræna hvata til endurheimtar votlendis á öllu framræstu landi sem ekki er í notkun. Styrkjakerfi þarf að taka mið af því að loftslagsvænn landbúnaður verði eftirsóknarverðari valkostur. Efla þarf getu sveitarfélaga og stofnana í að vernda votlendi og hafa eftirlit með framræsingu lands.
• Fjölga þarf friðuðum svæðum, þannig að þau þeki að lágmarki 30% á landi og í hafi árið 2030. Stefna ætti að friðun helmings alls lands og hafs fyrir árið 2050. Leggja þarf tillögur að Náttúruminjaskrá fyrir Alþingi og friðlýsa svæði samkvæmt henni í framhaldinu.
• Stofna ber þjóðgarð á miðhálendinu sem mun stuðla að verndun víðerna, náttúrufars og jarðminja auk menningar og sögu. Reykjanesfólkvang ætti að gera að þjóðgarði á stærra svæði á Reykjanesskaga. Friðlýsa þarf hálendi Vestfjarða og umhverfi Breiðafjarðar og stofna þar þjóðgarða. Náttúrufar á friðlýstum svæðum þarf að vakta sérstaklega.
• Stjórnvöld þurfa að móta stefnu um verndarsvæði í hafi til samræmis við alþjóðleg viðmið, vinna áætlun þar að lútandi og koma henni til framkvæmda. Innleiða þarf alþjóðleg viðmið um verndun hafsvæða og vinna áfram ötullega að banni við flutningi og bruna svartolíu á norðurslóðum.
• Ísland er paradís jarðfræðilegra undra. Stjórnvöld þurfa að efla kortlagningu jarðminja, landslags og víðerna til að koma á skipulagðri vernd verðmætustu svæðanna.
• Efla þarf stjórnsýslu náttúruverndarmála enn frekar með sameiningu fleiri stofnana sem fara með verkefni náttúruverndar við nýja Náttúruverndarstofnun, fjölga heilsársstörfum og efla landvörslu.
• Tryggja skal fjármagn til rannsókna og vöktunar lykilþátta vistkerfa og tegunda til að undirbyggja vísindalega nálgun við ákvarðanatöku sem tryggi sjálfbæra nýtingu og vernd líffræðilegrar fjölbreytni. Efla þarf rannsóknir á landhnignun og áhrifum landgræðslu og skógræktar á líffræðilega fjölbreytni sérstaklega.
• Koma skal á fót sérstöku ráði um líffræðilega fjölbreytni. Lífbreytileikaráðið hafi það meginhlutverk að veita stjórnvöldum aðhald og markvissa ráðgjöf um stefnumarkandi ákvarðanir um markmið Íslands sem tengjast vernd og endurheimt líffræðilegrar fjölbreytni.
• Mikilvægt er að heildarendurskoðun löggjafar um vernd, velferð og veiðar villtra fugla og villtra spendýra nái fram að ganga og stækka þarf griðasvæði sjávarspendýra í kringum landið.
• Banna ætti veiðar á hvölum og öðrum sjávarspendýrum í íslenskri lögsögu í samræmi við vilja og ákall almennings.
• Fylgja verður skýrum reglum um innflutning alls sem borið getur tegundir lífvera sem kunna að vera ágengar í íslenskri náttúru. Skilvirkt eftirlit og utanumhald þarf um alla notkun ágengra og framandi tegunda og skal notkun þeirra aðeins leyfð þar sem við á og rask á vistkerfum þannig takmarkað. Mikilvægt er að ágengar og framandi tegundir eða líklega ágengar tegundir séu merktar sem slíkar til upplýsingar fyrir kaupendur.
• Rétt er að kostnaðarmeta og smíða viðbragðsáætlun um stýringu á þeim ágengu og framandi tegundum sem sest hafa að bæði á landi og á hafsvæðinu í kringum Ísland.
• Bæta þarf vatnsvernd þar sem þess er þörf og stuðla að náttúrulegu ástandi vistkerfa ferskvatns og strandsjávar. Fylgja þarf aðgerðaáætlun um vatnamál.
• Mat á umhverfisáhrifum er verkfæri sem hjálpar okkur að standa vörð um náttúruna og umhverfið. Veita ætti Skipulagsstofnun aftur heimild með lögum til þess að hafna framkvæmdum með of mikil umhverfisáhrif.
• Mikilvægt er að nota áætlun um vernd og orkunýtingu landsvæða (rammaáætlun) áfram sem stjórntæki og halda áfram friðlýsingum á grundvelli verndarflokks áætlunarinnar.
• Festa verður mengunarbótaregluna betur í sessi.
• Ísland þarf að taka virkan þátt í alþjóðasamningum, þ.m.t. samningi Sameinuðu þjóðanna um líffræðilega fjölbreytni, en jafnframt byggja á staðbundinni þekkingu í gegnum rannsóknir á verndarstöðu og kortlagningu lífvera á Íslandi.
• Vinstrihreyfingin – grænt framboð leggur áherslu á sjálfbæra nýtingu allra auðlinda til að vernda líffræðilega fjölbreytni og draga úr sóun. Tryggja þarf stjórnarskrárvarða þjóðareign á auðlindum fyrir framtíðarkynslóðir.
• Ísland ætti að beita sér í alþjóðasamfélaginu fyrir verndun svæða sem búa yfir mikilli líffræðilegri fjölbreytni.

Hringrásarhagkerfið

Skilvirkari nýting auðlinda dregur úr losun gróðurhúsalofttegunda, hægir á tapi líffræðilegrar fjölbreytni og dregur úr mengun. Hringrásarhagkerfi er nauðsynlegt í þróun í átt að nýtnara samfélagi, stuðlar að nýjum og fleiri störfum og er í samræmi við Heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna.

• Ísland skal vera í forystuhlutverki við að skapa lífvænlegt, heilbrigt og réttlátt samfélag með hringrásarhagkerfi sem nýtir allar auðlindir með sjálfbærum hætti, dregur úr myndun úrgangs, minnkar sóun, eykur endurnotkun, endurvinnslu og lágmarkar urðun.
• Fyrirtæki bera ábyrgð á að lágmarka umhverfisáhrif sín, hvort sem um þjónustuaðila er að ræða, framleiðendur eða innflytjendur vöru. Styðja þarf sérstaklega við frumkvöðla og grænir hvatar ættu að beinast að fyrirtækjum sem starfa samkvæmt sjálfbærum viðskiptalíkönum.
• Hvetja skal alla framleiðendur til að velja umhverfisvænni og auðflokkanlegar lausnir í umbúðum.
• Neytendum skal gert kleift að velja lausnir sem styðja við hringrásarhagkerfið og minna kolefnisspor. Merkingar um vistspor skulu vera á öllum vörum, matseðlum og koma fram í auglýsingum.
• Draga þarf úr plastmengun og matarsóun, huga að sjálfbærari notkun textíls, kortleggja og bæta eftirlit með notkun hættulegra efna á Íslandi og banna notkun efna sem ógna vistkerfum og heilsu allra lífvera.
• Efla þarf endurvinnslu hérlendis enn frekar, til að mynda með uppbyggingu innviða fyrir svæðisbundna moltugerð og metanvinnslu. Draga þarf stórlega úr urðun úrgangs, t.d. með álagningu urðunarskatts og lagasetningu um þrepaskipt hvatakerfi til að stuðla að notkun umhverfisvænni umbúða. Eftirlit með ráðstöfun úrgangs þarf að efla.
• Setja þarf skýra stefnu um sjálfbærni í byggingariðnaði þannig að draga megi úr umhverfisáhrifum hans, meðal annars með auknu hlutfalli umhverfisvottaðra bygginga.
• Innleiðing vistferilsgreininga fyrir mannvirki verður farsæl með virku eftirliti hins opinbera og þaki á vistferilslosun þeirra. Slíkt þak þarf að setja eigi síðar en 2027 og lækka síðan í áföngum.
• Í nýsköpun og vöruþróun þarf frekari tengingu við grænna hagkerfi og græn störf um landið allt. Styðja þarf við hringrásarhönnun, efla sjálfbæra vöruhönnun, skapa hvata til viðgerðarþjónustu og kaupa á innlendum og notuðum vörum og draga úr innflutningi.
• Auka þarf enn frekar stuðning við sveitarfélög í fráveitumálum og umbuna þeim í réttu hlutfalli við hreinsun mengunarefna, þ.m.t. örplasts. Auka þarf áherslu og stuðning við blágrænar ofanvatnslausnir hjá sveitarfélögum.
• Styrkja þarf regluverk þannig að sveitarfélög geti brugðist hratt og örugglega við loftmengun af mannavöldum í þéttbýli svo að tryggja megi mestu loftgæði á hverjum tíma og koma í veg fyrir að farið sé yfir viðmiðunarmörk.