Árangur í skugga heimsfaraldurs

Árið 2021 hefur verið mjög sér­stakt fyrir okkur öll vegna kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins, líkt og árið 2020 var. Ég er sann­færður um að 2022 verði okkur betra þó það gefi á bát­inn þessa dag­ana. Okkur hefur á þessum skrítnu tímum tek­ist að verja vel­ferð­ar­kerf­ið, vernda líf og heilsu fólks og styðja við atvinnu­líf og fólkið í land­inu. Við höfum líka tek­ist á við fjöl­mörg önnur verk­efni og náð árangri. Þegar ég lít yfir kjör­tíma­bilið og árið 2021 og þau verk­efni sem bæði rík­is­stjórnin og ég höfum verið að vinna að, horfi ég stoltur til baka. Tölu­verðar breyt­ingar urðu á högum mínum þegar ný rík­is­stjórn var kynnt en þar tók ég við sem félags­mála- og vinnu­mark­aðs­ráð­herra. Hjá ráðu­neyt­inu eru margir stórir og mik­il­vægir mála­flokkar sem snerta okkur flest á einn eða annan hátt og ég hlakka mikið til að takast á við ný og krefj­andi verk­efni á næstu árum.

Blað­inu snúið við í lofts­lags­málum

Á síð­asta kjör­tíma­bili var kyrr­staða áranna á undan í lofts­lags­málum rof­in. Fjár­mögnuð aðgerða­á­ætlun leit dags­ins ljós á fyrsta ári rík­is­stjórn­ar­innar með það að mark­miði að draga úr losun og auka kolefn­is­bind­ingu. Rann­sókn­ir, vöktun og stjórn­sýsla lofts­lags­mála hefur verið styrkt til muna. Á árinu 2021 voru stigin stór og mik­il­væg skref sem munu skipta miklu máli fyrir næstu ár og ára­tugi. Í febr­úar voru mark­mið um sam­drátt í losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda efld til muna með sam­eig­in­legu mark­miði með Evr­ópu­sam­band­inu og Nor­egi, í júní var mark­miðið um að ná kolefn­is­hlut­leysi fyrir árið 2040 lög­fest á Alþingi og í sept­em­ber var fyrsta stefna Íslands um aðlögun sam­fé­lags­ins að lofts­lags­breyt­ingum sam­þykkt af rík­is­stjórn. Ísland er eitt rúm­lega tíu ríkja í heimi sem hafa lög­fest kolefn­is­hlut­leysi. Með allri þess­ari stefnu­mótun hefur verið lagður nauð­syn­legur grunnur að frek­ari árangri í lofts­lags­málum á kom­andi árum. Ný rík­is­stjórn stefnir nú að enn frek­ari metn­aði með sjálf­stæðu los­un­ar­mark­miði upp á 55% árið 2030, óháð sam­starf­inu við ESB og Nor­eg, og ekki verða gefin út leyfi til olíu­leitar í efna­hags­lög­sögu Íslands. Með þeim áherslum sem rík­is­stjórnin hefur ýmist lög­fest eða boðað á árinu 2021 skipar Ísland sér í hóp þeirra ríkja sem metn­að­ar­fyllstu mark­miðin hafa í lofts­lags­mál­um.

Árangur far­inn að sjást

Ég er mjög stoltur af því að fram­lög rík­is­sjóðs til umhverf­is­mála hafa auk­ist um rétt tæp 50% á síð­asta kjör­tíma­bili. Fjár­magn til lofts­lags­mála í umhverf­is­ráðu­neyt­inu einu juk­ust um yfir 700% á sama tíma og verða aukin um 1 millj­arð króna á ári á tíma­bil­inu 2022-2031 sam­kvæmt áætl­unum rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Fyrsta stöðu­skýrsla aðgerða­á­ætl­unar í loft­lags­málum sem gefin var út á árinu sýnir að vinna er hafin við allar aðgerð­irnar 50 sem eru í áætl­un­inni og ætlað er að draga úr losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda. Þar af eru 47 ýmist komnar vel á veg eða í fram­kvæmd og þrjár í und­ir­bún­ingi. Skipið stefnir nú í rétta átt. Við sjáum vís­bend­ingar um sam­drátt í losun þegar skoð­aðar eru los­un­ar­tölur síð­ustu tveggja ára, þó vissu­lega gæti þar líka áhrifa kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins. Nú þarf bara að hlaupa enn hraðar og ná enn meiri árangri og það verður eitt stærsta verk­efni stjórn­mál­anna á næstu árum.

Félags­legar aðgerðir og atvinnu­á­tak á tímum kór­ónu­veiru

Rík­is­stjórnin hefur gripið til víð­tækra aðgerða sem ætlað er að veita mót­vægi vegna þeirra áhrifa sem Covid-19 far­ald­ur­inn hefur á við­kvæma hópa í sam­fé­lag­inu. Sér­stakt átak var gert í heilsu­efl­ingu og örvun á félags­starfi aldr­aðra en eldra fólk hefur þurft að þola skerta sam­veru og félags­lega ein­angrun vegna Covid-19 far­ald­urs­ins. Einnig var gripið til fjöl­breyttra aðgerða sem mið­uðu að því að styðja við börn og við­kvæma hópa í sam­fé­lag­inu.

Við settum af stað sér­stakt atvinnu­á­tak undir yfir­skrift­inni „Hefjum störf“ þar sem mark­miðið var að skapa allt að 7.000 tíma­bundin störf í sam­vinnu við atvinnu­líf­ið, opin­berar stofn­an­ir, sveit­ar­fé­lög og félaga­sam­tök. Það er skemmst frá því að segja að átakið gekk frá­bær­lega og hefur verið ráðið í tæp 7.500 störf frá því að það fór af stað. Atvinnu­leysi hefur sömu­leiðis minnkað mik­ið, eða úr 11,4% í mars í 4,9% í nóv­em­ber. Þar hafa þær aðgerðir sem stjórn­völd réð­ust í skipt sköp­um.

Mót­taka fólks frá Afganistan

Núna rétt fyrir jólin komu 22 ein­stak­lingar frá Afganistan en þeir voru hluti af þeim hópi sem íslensk stjórn­völd sam­þykktu að taka á móti frá Afganistan vegna valda­töku Tali­bana. Um 60 manns voru áður komin til lands­ins. Mót­taka fólks­ins hefur kraf­ist mik­ils sam­starfs, bæði inn­an­lands sem og utan, til að láta allt ganga upp og hafa allir lagst á eitt við að koma fólk­inu í öruggt skjól. Fyrir það ber að þakka sér­stak­lega.

AUGLÝSING

Ráð­gjaf­ar­stofa inn­flytj­enda­mála var opnuð á árinu, en til­drög hennar má rekja til þings­á­lykt­un­ar­til­lögu sem þing­menn Vinstri grænna lögðu fram á Alþingi árið 2018. Mark­miðið með stofnun ráð­gjafa­stof­unnar er að tryggja betri og mark­viss­ari ráð­gjöf til inn­flytj­enda. Þá voru fyrstu samn­ingar und­ir­rit­aðir við sveit­ar­fé­lög um sam­ræmda mót­töku við flótta­fólk en þetta markar tíma­mót og eru stór, jákvæð skref í mál­efnum flótta­fólks og inn­flytj­enda. Þau sveit­ar­fé­lög sem skrifa undir samn­ing­inn skuld­binda sig til þess að veita öllu flótta­fólki sam­bæri­lega þjón­ustu. Það er mik­il­vægt að við tökum á móti flótta­mönnum með mark­vissum stuðn­ingi sem hjálpar þeim að aðlag­ast nýju lífi og sam­fé­lagi.

Framundan er að móta stefnu í mál­efnum inn­flytj­enda, en í mínum huga er mik­ill auður fólg­inn í því að taka á móti fólki frá öðrum lönd­um. Það þurfum við að gera vel.

Heil­brigð­is­kerfi á veiru­tímum

Kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn hefur nú staðið í nærri því tvö ár. Álag á heil­brigð­is­kerf­ið, félags­þjón­ustu, skóla, lög­gæslu, atvinnu­líf og almenn­ing hefur verið mjög mik­ið. En sam­staða okkar allra hefur skilað ótrú­legum árangri í þess­ari bar­áttu. Ég vil þakka fram­línu­starfs­fólki fyrir að hafa ýtt hverri hindr­un­inni á fætur annarri úr vegi og staðið sig ótrú­lega vel við krefj­andi aðstæð­ur. Ég vona inni­lega að það muni sjá fyrir end­ann á þessu á árinu 2022 þó far­ald­ur­inn sé í miklum vexti nú um stund­ir.

Á þessu ári var haldið áfram með það áherslu­mál að efla heilsu­gæsl­una sem fyrsta við­komu­stað fólks í heil­brigð­is­kerf­inu, en við í VG höfum alla tíð lagt ríka áherslu á það. Þá hefur áhersla á geð­heil­brigð­is­mál verið stór­auk­in, ekki síst í ljósi far­ald­urs­ins, og bygg­ingu Land­spít­ala við Hring­braut hefur verið haldið áfram. Ný lýð­heilsu­stefna til árs­ins 2030 var sam­þykkt á Alþingi í vor þar sem áhersla er á heilsu­efl­ingu og for­varnir sem eiga að við­halda og bæta heil­brigði fólks og koma í veg fyrir sjúk­dóma. Skiln­ingur fólks á mik­il­vægi lífs­stíls og for­varna fer vax­andi og því er mik­il­vægt að hafa skýra stefnu­mótun á þessu sviði. Ekki síst skiptir þetta máli fyrir efri ár ævi okk­ar, en stórar áskor­anir bíða okkar í sam­hæf­ingu mál­efna eldra fólks, ekki síst milli heil­brigð­is­kerfis og félags­þjón­ustu.

Launa­munur kynj­anna áfram brýnt við­fangs­efni

Mikið hefur áunn­ist í jafn­rétt­is­málum á kjör­tíma­bil­inu og ber þar hæst ný lög­gjöf um þung­un­ar­rof, sem tryggir konum sjálfs­for­ræði yfir eigin lík­ama og ný lög um kyn­rænt sjálf­ræði hafa aukið rétt­indi hinsegin fólks til muna. Í árs­lok 2021 lagði svo for­sæt­is­ráð­herra fram frum­varp á Alþingi um jafna með­ferð utan vinnu­mark­aðar sem tekur til trú­ar, lífs­skoð­un­ar, fötl­un­ar, ald­urs, kyn­hneigð­ar, kyn­vit­und­ar, kynein­kenna og kyntján­ing­ar. Frum­varpið bíður með­ferðar Alþingis og verði það sam­þykkt er það mik­il­vægur þáttur í inn­leið­ingu samn­ings Sam­ein­uðu þjóð­anna um rétt­indi fatl­aðs fólks á Íslandi og rétt­ar­bót fyrir fleiri hópa sam­fé­lags­ins.

Annað sem ég vil nefna og er gríð­ar­lega mik­il­vægt er stofnun starfs­hóps sem skip­aður var rétt fyrir ára­mót um launa­jafn­rétti og jafn­rétti á vinnu­mark­aði. Nýleg launa­rann­sókn sýnir að aðgerðir stjórn­valda, meðal ann­ars með jafn­launa­vott­un, hafa minnkað kyn­bund­inn launa­mun. Könn­unin sýnir þó að þessi tæki sem notuð hafa verið eru ekki full­nægj­andi til að leið­rétta launa­mun sem stafar af kyn­bund­inni skipt­ingu vinnu­mark­að­ar. Ég bind vonir við að starfs­hóp­ur­inn nái að fanga með heild­stæðum hætti hvernig hægt er að meta heild­stætt virði ólíkra starfa og leið­rétta þannig kerf­is­bundið van­mat á störfum þar sem konur eru í meiri­hluta. Rík­is­stjórnin mun halda áfram að vinna ötul­lega að jafn­rétt­is­málum með mann­rétt­indi að leið­ar­ljósi.

Loks­ins fram­farir í stefnu og lög­gjöf í úrgangs­málum

Á und­an­förnum árum hefur Ísland ekki stað­ist sam­eig­in­leg mark­mið Evr­ópu­ríkja um hlut­fall end­ur­vinnslu af heim­il­is­úr­gangi. Ég tel að með nýrri heild­ar­stefnu í úrgangs­málum sem ég kynnti á þessu ári og víð­tækri breyt­ingu á úrgangs­lög­gjöf­inni sem Alþingi sam­þykkti í júní síð­ast­liðnum höfum við tryggt að á næstu þremur til fimm árum verði við­snún­ingur í úrgangs­málum á Íslandi til hins betra. Skylt verður að flokka úrgang, líf­rænt tekið frá sér­stak­lega, flokkun sam­ræmd á öllu land­inu, hag­rænir hvatar nýttir í auknum mæli í þágu umhverf­is­ins og neyt­enda og Úrvinnslu­sjóði gefin stjórn­tæki til að fylgj­ast með afdrifum end­ur­vinnslu­úr­gangs.

Með þessu eru stigin stór skref í átt að inn­leið­ingu hringrás­ar­hag­kerfis hér­lend­is. Mark­miðið með hringrás­ar­hag­kerf­inu er að draga úr auð­linda­notk­un, auka líf­tíma auð­linda jarðar og koma í veg fyrir að efni og hlutir hverfi úr hag­kerf­inu sem úrgang­ur. Slíku hag­kerfi þarf að koma á í stað línu­legs fram­leiðslu­ferl­is, þar sem vörur eru not­að­ar, oft í stuttan tíma, og þeim síðan ein­fald­lega hent.

Um síð­ustu ára­mót tóku síðan gildi reglur sem banna afhend­ingu plast­burð­ar­poka í versl­un­um, en það er í sam­ræmi við Evr­óputil­skipun sem lýtur að því að draga úr notkun á plast­pok­um. Í júlí síð­ast­liðnum tóku svo gildi reglur sem banna mark­aðs­setn­ingu ákveð­inna einnota plast­vara hér­lend­is. Og, í sept­em­ber tók ég ákvörðun um að ráð­ast í umfangs­mikla strand­hreinsun í sam­starfi við félaga­sam­tök og Umhverf­is­stofnun í sam­ræmi við aðgerða­á­ætlun um plast­mál frá árinu 2020. Þá kom út á árinu aðgerða­á­ætlun gegn mat­ar­só­un, en þessar áætl­anir eru mik­il­vægur þáttur í inn­leið­ingu hringrás­ar­hag­kerfis hér­lend­is.

Stór skref í nátt­úru­vernd

Aldrei hafa fleiri svæði verið frið­lýst en á þessu kjör­tíma­bili. Á árinu 2021 skrifað ég undir 19 frið­lýs­ingar þar sem margar mik­il­vægar nátt­úruperlur lands­ins voru frið­lýst­ar. Má þar nefna Látra­bjarg sem er eitt stór­brotn­asta fugla­bjarg lands­ins og með þeim stærstu við Norð­ur­-Atl­ants­haf, nátt­úru­und­rið Stór­urð og hluti Gerp­is­svæð­is­ins á Aust­ur­landi. Vatna­jök­uls­þjóð­garður var stækk­aður á þremur svæðum og einnig Þjóð­garð­ur­inn Snæ­fells­jök­ull. Fimm svæði voru frið­lýst gegn orku­nýt­ingu og þar með komið í var gegn virkj­un­um, þar af hluti af þremur stórum vatna­svið­um. Þá urðu Drangar í Stranda­sýslu fyrsta svæðið á Íslandi sem frið­lýst var sem óbyggt víð­erni. Frið­lýs­ingin var að frum­kvæði land­eig­enda. Um er að ræða stóran áfanga í nátt­úru­vernd á Íslandi. Með öllum þessum frið­lýs­ingum tryggjum við að næstu kyn­slóðir fái að njóta stór­kost­legrar feg­urðar margra merk­is­staða í íslenskri nátt­úru. Okkar bíður enn að stofna Hálend­is­þjóð­garð en það er á stefnu­skrá rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Mikil und­ir­bún­ings­vinna átti sér stað á kjör­tíma­bil­inu sem mun áfram nýt­ast til þessa mik­il­væga verk­efn­is.

Upp­bygg­ing inn­viða á nátt­úru­vernd­ar­svæðum hélt áfram af krafti um allt land, og fjöldi stíga, útsýnis­palla, sal­erna og fleiri inn­viða voru byggð. Opnuð var gesta­stofa á Ísa­firði fyrir Horn­stranda­friðland og ríkið festi kaup á hús­næði gamla grunn­skól­ans í Skútu­staða­hreppi fyrir gesta­stofu Vatna­jök­uls­þjóð­garðs og vernd­ar­svæð­is­ins við Mývatn og Laxá. Fram­kvæmdir héldu áfram við gesta­stofur á Hell­issandi og Kirkju­bæj­ar­klaustri. Þessir inn­viðir munu auka vernd á nátt­úru­vernd­ar­svæðum og efla fræðslu og upp­lýs­inga­miðlun um íslenska nátt­úru til gesta svæð­anna.

Það er ekki hægt að skilja við umræðu um nátt­úru­vernd án þess að nefna end­ur­heimt vist­kerfa, en á árinu tók rík­is­stjórnin það skref að taka þátt í alþjóð­legu átaki um end­ur­heimt skóga, svo­nefndri Bonn-á­skorun og setti sér það mark­mið að árið 2030 vaxi birki­skógar á 5% lands­ins í stað 1,5% nú. Mark­miðið er því að meira en þre­falda útbreiðslu birkis á þessum ára­tug og vinna að mörgum alþjóð­legum mark­miðum á sama tíma: stemma stigu við lofts­lags­breyt­ing­um, auka verndun líf­fræði­legrar fjöl­breytni og sporna gegn land­hnign­un. Með breyt­ingum á stjórn­ar­ráð­inu skap­ast nú á nýju kjör­tíma­bili ein­stakt tæki­færi til að sam­þætta end­ur­heimt vist­kerfa og sjálf­bæra land­nýt­ingu bænda, sem er bæði stórt nátt­úru­vernd­ar­mál og lofts­lags­mál.

Byggjum rétt­látt sam­fé­lag

Mörg verk­efni bíða rík­is­stjórn­ar­innar allrar og mín í ráðu­neyti félags­mála og vinnu­mark­aðar á næstu miss­er­um. Í við­leitni okkar til að skapa rétt­lát­ara sam­fé­lag eigum við að líta til þeirra sem lakast standa, efla skiln­ing á fjöl­breytni sam­fé­lags­ins og tryggja rétt­indi allra hópa. Þannig er á stefnu­skrá nýrrar rík­is­stjórnar Katrínar Jak­obs­dóttur að lög­festa Samn­ing Sam­ein­uðu þjóð­anna um rétt­indi fatl­aðs fólks og setja á fót sér­staka Mann­rétt­inda­stofn­un. Stefnt er að því að koma Íslandi í fremstu röð í mál­efnum hinsegin fólks. Móta á heild­stæða stefnu í mál­efnum útlend­inga. Og, litið verður sér­stak­lega til bættrar afkomu fátæk­ustu hópanna á meðal eldra fólks og örorku­líf­eyr­is­þega. Fátækt á ekki að líð­ast í því vel­meg­un­ar­sam­fé­lagi sem við lifum í og útrýma þarf því böli og þeim fjötrum sem fátækt­inni fylgja.

Hluti af því að búa til rétt­lát­ara sam­fé­lag er að takast á við lofts­lags­breyt­ingar með félags­legt rétt­læti að leið­ar­ljósi. Ný rík­is­stjórn hefur sett sér afar metn­að­ar­full mark­mið í lofts­lags­málum sem krefst aðkomu alls sam­fé­lags­ins. Rétt­lát umskipti eru þar lyk­il­at­riði.

Það eru því mörg brýn verk­efni framund­an. Við þurfum að gera eldra fólki kleift að búa lengur heima hjá sér og takast á við auk­inn ein­mana­leika og ein­angrun þessa hóps. Við þurfum að end­ur­skoða örorku­líf­eyr­is­kerfið þannig að þau sem ekki geta séð sér far­borða fái mann­sæm­andi stuðn­ing á sama tíma og við hvetjum til atvinnu­þátt­töku þeirra sem geta unnið með sveigj­an­legri störfum og hluta­störf­um. Við þurfum áfram að efla heilsu­gæsl­una sem fyrsta við­komu­stað í heil­brigð­is­kerf­inu, draga enn frekar úr greiðslu­þátt­töku sjúk­linga með áherslu á við­kvæma hópa og efla áfram geð­heil­brigð­is­þjón­ustu. Þá eru áform rík­is­stjórn­ar­innar um sér­stakt átak til upp­bygg­ingar á leigu­hús­næði fyrir fatlað fólk og eldri borg­ara innan almenna íbúða­kerf­is­ins mik­il­vægur þáttur í að tryggja fólki þak yfir höf­uðið á betri kjör­um.

Hér hafa verið nefnd nokkur stór verk­efni sem ný rík­is­stjórn hefur sett á odd­inn og ég hlakka til að vinna að.

Gleði­legt nýtt ár

Á því kjör­tíma­bili sem er nýhafið bíða stórar áskor­anir á mörgum svið­um, ekki síst í lofts­lags­mál­um, í heil­brigð­is­kerf­inu og vegna öldr­unar þjóð­ar­inn­ar, vegna tækninýj­unga og varð­andi stöðu örorku­líf­eyr­is­þega, inn­flytj­enda og eldra fólks. Sjálfur tekst ég auð­mjúkur á við ný verk­efni og mun leggja mitt af mörkum í þeim efn­um. Við höldum ótrauð áfram að vinna að rétt­lát­ara og betra sam­fé­lagi.

Að lokum óska ég ykkur öllum gleði­legs árs og far­sældar á kom­andi ári.

Höf­undur er félags- og vinnu­mark­aðs­ráð­herra og vara­for­maður Vinstri grænna.

Greinin birtist fyrst á Kjarnanum.