Undanfarin ár hafa ýmsir valið orð ársins. Þannig hefur Árnastofnun fylgst með málnotkun landsmanna en árið 2020 valdi stofnunin orðið sóttkví orð ársins og 2021 var orðið bólusetning. Hlustendur Ríkisútvarpsins völdu óróapúls orð ársins 2021 en örvunarskammtur var skammt undan. Hvort tveggja segir okkur ýmislegt um stemninguna í samfélaginu, hvaða viðburðir hafa haft mest áhrif á okkur og hvað við höfum talað mest um; heimsfaraldur og eldgos hafa augljóslega verið okkur ofarlega í huga.
Annars staðar á Norðurlöndum er sami háttur hafður á. Víða hafa einmitt orð tengd heimsfaraldri orðið fyrir valinu – kórónupassi var þannig orð ársins í Danmörku 2021 og í Svíþjóð var orðið zoomþreyta eitt af þeim orðum sem kom til greina en það felur ekki einungis í sér þreytu á að sitja við skjáinn heldur ekki síður að horfa stöðugt á sjálfan sig.
Það er hressandi að sjá hvernig tungumálið lagar sig að samfélaginu hverju sinni en ekki síður að skynja stöðugan nýsköpunarkraft tungumálsins. Þó að ýmsar áskoranir blasi við íslenskri tungu – þar sem efni á ensku er orðið aðgengilegra börnunum okkar en efni á íslensku og þörf er á mun meiri íslenskukennslu fyrir öll þau sem hingað flytja – þá höfum við alla burði til að snúa þeirri þróun við og tryggja að íslensk tunga geti tekist á við nýja tíma. Einmitt þess vegna stofnuðum við nýja ráðherranefnd um íslensku á árinu sem nú er að líða – til að vernda og efla íslenska tungu á umbrotatímum.
Innrásin í Úkraínu
Enn liggur ekki fyrir hvað verður orð ársins 2022 en kannski verður það innrás. Það er óhætt að segja að innrás Rússa í Úkraínu hafi breytt öllu fyrir frið og framtíð Evrópu. Milljónir Úkraínumanna hafa flúið heimili sín, þúsundir óbreyttra borgara hafa fallið og eyðileggingin er gríðarleg. Ömurlegur veruleiki stríðsins sýnir okkur svo áþreifanlega að friður er forsenda allra framfara og farsældar.
Ísland hefur talað skýrt; við höfum tekið fullan þátt í viðskiptaþvingunum Evrópusambandsins gagnvart Rússlandi, við höfum tekið á móti rúmlega 2.000 úkraínskum flóttamönnum og sett umtalsverða fjármuni í mannúðaraðstoð, efnahagsaðstoð og búnað til að styðja úkraínsku þjóðina. Íslensk stjórnvöld hafa á alþjóðavettvangi lagt þunga áherslu á þann sjálfsagða rétt Úkraínumanna að vera frjáls og fullvalda þjóð og að þessu stríði verði að linna. Það er forsenda farsældar í Evrópu þegar litið er fram á veginn.
Efnahagsleg áhrif af heimsfaraldri voru gríðarlega víðtæk; aðfangakeðjur röskuðust í faraldrinum og ferðalög á milli landa féllu niður. Atvinnuleysi og afkomuöryggi fjölda fólks var stærsta áskorunin og áhyggjuefnið og aðgerðir stjórnvalda sneru að stórum hluta að því að vinna gegn því að þær áhyggjur rættust. Viðspyrnan í þessum efnum hefur verið öflugri en hægt var að sjá fyrir. Afkoma atvinnulífsins er almennt góð og ferðaþjónusta sem fékk þungt högg hefur blómstrað að loknum faraldri. Þrátt fyrir þessa góðu stöðu vitum við að enn er ekki allt samt. Þannig heyrum við af áhyggjum úr menningarlífinu, þar sem meira virðist þurfa til að fólk fari út úr húsi en áður. Þetta minnir okkur á að félagsleg áhrif faraldursins voru einnig umfangsmikil og líklegt er að lengri tíma taki fyrir samfélagið að jafna sig á þeim en þeim efnahagslegu.
Eftir innrás Rússa hafa áskoranirnar breyst; það er orkukreppa víða í Evrópu og verðbólga er himinhá. Við hér á Íslandi getum verið þakklát fyrir okkar innlendu grænu orku og eins þá stöðu að megnið af raforkukerfinu er í almannaeigu. Svona áföll sýna okkur mikilvægi slíkra innviða og að þeir séu í almannaeigu. En við fáum okkar skerf af verðbólgunni sem hefur áhrif á lífskjör okkar allra og meiri áhrif á tekjulægri hópa en aðra. Þess vegna hefur ríkisstjórnin miðað viðbrögð sín og stuðningsaðgerðir að þeim sem finna mest fyrir verðbólgunni.
Við kjarasamningsborðið hefur verið horft til skemmri tíma vegna óvissunnar – þar hafa samningsaðilar lagt mikið á sig til að landa farsælum samningum á óvissutímum. Stjórnvöld hafa gert sitt til að greiða fyrir samningum, stuðla að stöðugleika og bæta lífskjör almennings – lækka húsnæðiskostnað, auka framboð á íbúðarhúsnæði og styðja betur við barnafólk með hærri barnabótum sem ná til fleiri. Þá skiptir miklu máli að í svokölluðum lífskjarasamningum og þeim skammtímasamningum sem nú liggja fyrir við meirihluta launafólks á almennum vinnumarkaði er áherslan á hækkun lægstu launa. Samfélag sem leggur áherslu á jöfnuð og stuðning við þau sem minnst hafa á milli handanna er gott samfélag.
Verðmætasköpun eykst
Á undanförnum árum höfum við séð þekkingargreinar vaxa og er nú talað um hugverkageirann sem fjórðu stoð atvinnulífsins ásamt sjávarútvegi, stóriðju og ferðaþjónustu. Fyrir auðlindadrifið hagkerfi eins og Ísland skiptir miklu máli að efla þennan hluta atvinnulífsins og það hafa stjórnvöld gert með markvissum hætti. Endurgreiðslur vegna rannsókna og þróunar hafa þar vegið þungt og aukið verðmætasköpun á öllum sviðum atvinnulífsins. Á næstu misserum þarf að huga enn betur að undirstöðunum – það er fjármögnun háskólanna og samkeppnissjóða og tryggja jafnvægi í stuðningskerfi rannsókna og nýsköpunar þannig að sókn á þessu sviði geti haldið áfram.
Atvinnulífið mun gegna lykilhlutverki við að ná markmiðum Íslands um samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda. Samtal stjórnvalda við sveitarfélög og atvinnugreinar um geiraskipt losunarmarkmið stendur yfir og þar munu tækni og nýsköpun skipta miklu til að ná okkar sameiginlegu markmiðum. Nú þegar sjáum við merki þess að slíkar grænar lausnir geta skipt sköpum í baráttunni gegn loftslagsvánni – sem er þrátt fyrir öll önnur áföll stærsta einstaka áskorunin sem við stöndum frammi fyrir. Þar skiptir máli að við tökum öll höndum saman; stjórnvöld, verkalýðshreyfing, atvinnurekendur, fræðasamfélag og almenningur og vinnum saman að því að Ísland geti náð markmiðum sínum og deilt þekkingu sinni með öðrum löndum og þannig stutt við baráttuna á heimsvísu.
Framtíðin er björt
Staðan á Íslandi er um margt góð. Viðspyrnan eftir heimsfaraldur var kröftug, atvinnuleysi fór hratt niður og er nú í lágmarki. Við höfum á sama tíma eflt velferðarkerfið; stytt vinnuvikuna, lengt fæðingarorlof, stutt betur við heilbrigðiskerfið, eflt barnabótakerfið og aukið stuðning ríkisins til að tryggja aukið framboð af íbúðarhúsnæði. Samfélag snýst nefnilega ekki um hagtölur heldur fyrst og fremst um það hvernig fólki líður, hvaða tækifæri það hefur til að nýta og þroska hæfileika sína og hvort það nær endum saman. Þar blasa líka við stór verkefni enda ljóst að heimsfaraldur hafði neikvæð áhrif á líðan okkar, ekki síst unga fólksins. Þar hafa stjórnvöld gert sérstakar ráðstafanir til að sporna gegn neikvæðum félagslegum afleiðingum faraldursins. Á komandi ári munum við leggja sérstaka áherslu á velsæld og allt það sem við getum gert til að við öll getum átt gott líf í okkar góða samfélagi. Tækifærin eru mörg og framtíðin björt fyrir íslenskt samfélag.
Katrín Jakobsdóttir