Skýr leiðarljós fyrir almannahag
Heimsfaraldurinn sem nú hefur geisað mánuðum saman hefur haft áhrif á líf okkar allra. Allt frá því að fyrstu smitin greindust hér á landi þann 28. febrúar og samkomutakmarkanir voru settar hér á landi þann 15. mars í fyrsta sinn í lýðveldissögunni.
Frá upphafi hefur leiðarljós stjórnvalda verið að forgangsraða heilbrigði þjóðarinnar og því hefur verið gripið til töluverðra sóttvarnaráðstafana til að hefta útbreiðslu faraldursins. Annað leiðarljós hefur verið að lágmarka samfélagsleg og efnahagsleg áhrif faraldursins bæði til skemmri og lengri tíma þannig að þau hafi sem minnst áhrif lífgæði almennings.
Fyrsta bylgja faraldursins var mörgum erfiður tími, fólk gat ekki átt eðlilegt samneyti við vini og ættingja, margir veiktust illa og tíu manns létust. En sóttvarnaráðstafanir báru árangur. Smitum fækkaði. Samfélagið sýndi sveigjanleika og seiglu og komst þannig í gegnum þessa fyrstu bylgju.
Slakað var á samkomutakmörkunum þann 4. maí þegar smitum hafði fækkað verulega. Landsmenn fengu kærkomið frí frá umræðum um kórónuveiruna og vonir glæddust um að hægt væri að koma samfélaginu í eðlilegt horf. Þann 15. júní voru fyrstu skrefin stigin í að greiða fyrir umferð um landamæri með því að taka upp skimun á landamærum. Þá fylgdi hins vegar sögunni að fylgst yrði grannt með og ef faraldurinn færi aftur á flug yrði gripið inn í með afgerandi hætti.
Ljóst er að skimun á landamærum hefur komið í veg fyrir að fjöldi smita bærist inn í landið. Um leið hefur hún veitt mikilvægar upplýsingar um veiruna sem munu nýtast til að efla rannsóknir og auka þekkingu á þessum vágesti. Þegar reynsla var komin á skimunina var ákveðið þann 13. júlí að Íslendingar og þeir sem búsettir eru hérlendis þyrftu að fara í tvær sýnatökur og viðhafa heimkomusmitgát á milli vegna þess að þeir væru í meiri samfélagslegum tengslum en ferðamenn og því þyrfti að viðhafa sérstaka varúð.
En svo kom að því að grípa varð í handbremsuna þann 30. júlí og setja aftur á fjöldatakmarkanir og fjarlægðarmörk innanlands eftir að veiran tók að breiðast út um samfélagið á ný. Vonbrigðin voru mikil. Aðeins nánustu aðstandendur gátu sótt útfarir, brúðkaupum og afmælisveislum var frestað og aftur var óvissa í andrúmslofti enda ljóst að önnur bylgja faraldursins var hafin.
Faraldurinn hefur verið í vexti í heiminum undanfarnar vikur. Smitum á landamærum hefur fjölgað í réttu hlutfalli við það. Allt bendir til að önnur bylgja faraldursins hér á landi tengist smitum sem hafa flotið yfir landamærin þrátt fyrir varúðarráðstafanir. Við blasti að það þurfti að vega og meta hvernig ætti að heyja næstu orrustu í því stríði sem staðið hefur yfir á Íslandi allt frá lokum febrúar.
Niðurstaða ríkisstjórnarinnar, að fengnum tillögum okkar færustu vísindamanna, var að herða þyrfti aðgerðir á landamærum með því að taka þar upp tvöfalda skimun með 4 til 5 daga sóttkví á milli sem valkost við 14 daga sóttkví. Þar var byggt á reynslunni af aðgerðunum frá 13. júlí, þær útvíkkaðar og hertar. Ákvörðunin byggist á þróun faraldursins hér heima og erlendis en líka á þeim leiðarljósum sem sett voru í upphafi að verja líf og heilsu fólks og tryggja að samfélagið geti gengið áfram með sem eðlilegustum hætti.
Þessi ákvörðun var kynnt fyrir rúmri viku, þann 14. ágúst. Hún hefur vakið töluverða umræðu, bæði um hagræna þætti og borgaraleg réttindi.
Í aðdraganda þess að farið var að skima á landamærum og þannig greitt fyrir umferð lét ríkisstjórnin vinna hagræna greiningu á þeirri stöðu. Hún hefur nú verið uppfærð með tilliti til reynslunnar. Margt áhugavert kemur þar fram, meðal annars að hagræn rök hnigi að því að herða beri aðgerðir á landamærum til þess að tryggja að innanlandshagkerfið verði ekki fyrir of miklu raski af hörðum sóttvarnarráðstöfunum. Þar er ennfremur bent á að ferðatakmarkanir sem ákveðnar eru hér á landi eru ekki það eina sem ræður fjölda ferðmanna, þar skipta ferðatakmarkanir annarra ríkja líka máli en einnig almennur ferðavilji sem gera má ráð fyrir að minnki þegar faraldurinn er í miklum vexti . Stjórnvöld munu áfram vinna að því að meta áhrif faraldursins og sóttvarnaráðstafana á efnahagslífið.
Slíkt mat er flókið og ólíkar atvinnugreinar verða fyrir mismunandi áhrifum – þannig er augljóst að harðar aðgerðir á landamærum hafa einkum neikvæð áhrif á ferðaþjónustu en harðar sóttvarnaráðstafanir innanlands hafa einnig víðtæk áhrif á allar atvinnugreinar, líka ferðaþjónustu. Þrátt fyrir erfiða stöðu erum við svo lánsöm að íslensk náttúra og fagleg ferðaþjónusta munu halda áfram að laða hingað gesti hvaðanæva úr heiminum. Ef Íslandi mun takast vel upp í baráttunni við veiruna getur það orðið styrkleiki ferðaþjónustunnar til lengri tíma.
Ólík lönd hafa ólík hagkerfi og atvinnugreinar hafa þar mismikið vægi. Í gögnum frá Eurostat kemur fram að á öðrum ársfjórðungi þessa árs hefur þýska hagkerfið dregist saman um tíu prósent og það breska um 20% en þar þurfti að ráðast í gríðarlega harðar sóttvarnaaðgerðir innanlands. Áhugavert er að sjá að samdráttur í Danmörku (-7,4%) og Finnlandi (-3,2%) á þessum sama ársfjórðungi er minni en í Svíþjóð (-8,6%) sem þó beitti vægari sóttvarnaráðstöfunum. Þarna spilar margt inn í en segir okkur samt að ekki er hægt að draga þá einföldu ályktun að harðar sóttvarnaráðstafanir skili sjálfkrafa meiri samdrætti.
Hvað varðar umræðuna um borgaraleg réttindi er hún mikilvæg og kannski furða að hún hafi ekki vaknað löngu fyrr. Vissulega hafa sóttvarnaráðstafanir haft áhrif á réttindi landsmanna þó að óvíða í Evrópu hafi frelsi manna verið takmarkað minna en hér á landi seinustu sex mánuði. Það hversu hratt fólk kemst yfir landamæri Íslands er ekki það eina sem máli skiptir, líta þarf til samfélagsins alls. Það þarf að líta til skólastarfs, menningar- og íþróttastarfs og vega og meta þær umtalsverðu hömlur sem settar hafa verið á atvinnuréttindi þúsunda manna. Mestu takmarkanirnar hafa snúist um hjúkrunarheimili sem hafa verið vernduð hér á landi, tugþúsundir eldri borgara og þeir sem haldnir eru alvarlegum sjúkdómum hafa mátt búa við verulega félagslega einangrun.
Sóttvarnaráðstafanir hafa áhrif á margs konar réttindi, um það er ekki deilt. Mat ríkisstjórnarinnar var hins vegar að fimm daga ferðatími yfir landamærin væri vægari skerðing réttinda en ýmsar þær hömlur sem gripið var til i vor og yfirvofandi eru ef okkur mistekst að halda veirunni í skefjum. Að sjálfsögðu skiptir hér máli að vega og meta með reglubundnum hætti stöðu faraldursins í nágrannalöndum okkar þegar horft er til hversu lengi þessi ráðstöfun stendur.
Baráttunni við veiruna er hvergi nærri lokið. En þegar henni lýkur er okkar markmið að hægt verði að segja að saman hafi okkur tekist að vernda heilsu, efnahag og frelsi okkar þannig að þjóðlífið allt verði fyrir sem minnstum skaða og þjóðinni takist að vinna hratt til baka það sem tapast hefur í þessum faraldri. Í opnu lýðræðissamfélagi er mikilvægt að fram fari umræða um ólíka þætti þessarar baráttu og eðlilegt að það sé rætt með gagnrýnum hætti hvernig gripið er inn í daglegt líf fólks og hvernig efnahagslífi þjóðarinnar verði sem best borgið.
Stefna íslenskra stjórnvalda hefur frá upphafi verið skýr; að verja líf og heilsu fólks og tryggja sem eðlilegastan gang alls samfélagsins. Allar aðgerðir okkar endurspegla þessi leiðarljós og miða að því að tryggja hag almennings á Íslandi sem allra best.
Katrín Jakobsdóttir, forsætisráðherra.