UM ALMANNAVARNIR og ÖRYGGI
Sum okkar muna, á árum Kalda stríðsins, Almannavarnir ríkisns sem nefnd er gekkst fyrir viðvörunarflautuprófunum tvisvar til þrisvar á ári og safnaði teppum og varnargrímum, svo eitthvað sé nefnt. Meginframfarir í skipulagi almannavarna, sem tóku brátt að snúast fyrst og fremst um náttúruvá, fólust í Samhæfingarstöðinni (2003) í Reykjavík og sérlögum um almannavarnir 2008. Umræður um skipurit/stjórnun leiddu til þess að stjórnunarábyrgð lögreglu við aðgerðir í héraði kristallaðist í embætti ríkislögregustjóra (í umboði ráðherra), með ríkislögreglustjóra sem meginstjórnanda en hann hverfur senn sem embætti. Nú er unnt að meta reynsluna af framkvæmd og gæðum laganna að rúmum áratug liðnum.
Þessi stutta grein er að uppstöðu minnisblað til ríkisstjórnarinnar frá 21. október sl. og endurskoðað 7. desember sl.
Breyttar aðstæður og forsendur
Ég hef fylgst sem jarðvísindamaður og fjallamaður, afskiptasamur af umhverfismálum, með þróun Almannavarna í yfir 40 ár. Samhæfing, m.a. í björgunar- og aðstoðarstörfum (og gott hlutverk lögreglu í héraði) hefur þróast alllangt í rétta átt, líkt og samstarfið við sérfræðinga á mörgum sviðum. Fleira má auðvitað nefna. Engu að síður blasir við að mörgum verkefnum, t.d. viðbragðsáætlunum, áhættumati, eflingu viðbragðsaðila, þjálfun og menntun þeirra, jafnvel hliðrun að nokkru leyti úr sjálfboðamennsku í launuð störf, hefur ekki verið sinnt nægilega. Það á meðal annars við í ljósi þess að náttúrvá eykst vegna þróunar veðurfars. Hennar vegna kemur til álita og endurskoðunar allt kerfi síma- og talstöðvasambands, raforkukerfið og tölvunetið sem heild. Stórviðri, snjóflóð, skriðuföll og sjávarflóð á land verða væntanlega bæði öflugari og algengari en undanfarna, marga áratugi. Einnig veður að taka tillit til þess hlutlæga mats á hættu af öflugum eldgosum, eldgosum nærri byggð og stórum jarðskjálftum, í öllum tilvikum miðað við endurkomutíma, sem vísindin leggja okkur til. Aðeins dæmin Öræfajökull, Katla, Bárðarbunga, Reykjanesskagi og Tjörnesbrotabeltið á Norðausturlandi eru til marks um það.
Endurskoðun frá grunni
Aðlögun að veðurfarsbreytingum, afleiðingum þeirra og snör viðbrögð þegar á bjátar heyra að hluta undir Almannavarnir. Inn í stóra rammann tengjast svo beinar rannsóknir á náttúruvá, vöktun hennar og myndun sjóða, bæði Hamfarasjóðs og Þjóðarsjóðs. Þarna, alls staðar, eru brýn verk að vinna. Ég hvet til þess að unnið verði af meira afli við endurskoðun á almannavörnum landsins en hingað til. Markmiðið á að vera að auka öryggi okkar allra með því að tryggja enn betri samhæfingu, meira fé til þátta sem efla skilvirkni, þekkingu, forvarnir og áætlanir. Mikilvægt er að Almannavarnir verði sjálfstæð stofnun og viðbragðsaðilar, allt frá lögreglu og Landhelgisgæslu til heilbrigðiskerfisins og björgunarsveita, virki sem samhæfð eining. Einnig er brýnt að haldið verði áfram að þróa og styrkja starfshætti og skipulag Samhæfingarmiðstöðvarinnar og miðstöðva á landsbyggðinni. Loks verður að kanna vel og meta gagnsemi þess að færa almannavarnir landsins undir forsætisráðuneytið. Þar fer árangursrík samræming og samhæfing fram í takt við sumar áherslur og virkt eftirlit Þjóðaröryggisráðs og ríksstjórnar. Alþingi hefur auk þess ýmis verk að vinna þar til viðunandi staða næst í almannavarnarmálum. Loftslagsráð og vísindamenn eru til ráðgjafar.
Ég hvet líka til endurskoðunar á viðbragðsgetu orkufyrirtækja, síma- og netfyrirtækja og stofnana/fyrirtækja sem varða mestu um samgöngur í landinu – og aðgerða í kjölfarið.
Ari Trausti Guðmundsson, þingmaður VG í Suðurkjördæmi.